بعد از مسجد ، مهمترین بنای عمومی از ساختمانهای درون شهری مدرسه است.

در اینجا فقط به ذکر اصول آن و اندامهای اصلی مدرسه می پردازیم و در پایان به بررسی دو یا سه نمونه آن خواهیم پرداخت . فضاهای آموزشی در ایران در واقع سه نوع بوده است :

1- مکتب خانه : مکان خاصی نداشته است و معمولاً در خانه و بالا خانه، سرکوچه یا در خانه ملا بوده و مقدمات الفبا ، قرآن و خواندن را در آن فرا می گرفتند.

2- مدرسه : در دو سطح بوده است . یکی سطح مقدمات شمال صروف و نحو ، ادبیات فارسی ، علوم فقهی که در واقع این مقطع حکم مدرسه متوسطه را داشته است.

دوم درس خارج : در بعضی قسمتهای بنای مدرسه برای درس خارج یا درس تخصصی مکانی در نظر گرفته شده است . درس خارج منحصر به مباحث مذهبی نبوده و درسهایی مثل ریاضیات ، موسیقی و ... نیز در آنجا تدریس می شده است . افرادی مثل بوعلی ، زکریای رازی و صدها دانشمند بزرگ اسلامی که در آنجا به تحصیل می پرداختند فضاهای مختلفی داشته است . طلبه ها با مبلغ کمی که در اختیار مدارس قرار می گرفته ، زندگی مختصری داشته اند و این خیلی خوب بوده و باعث می شده است تا کوشا و زحمتکش شوند و رنج مردم کم در آمد را بفهمند . به آنها معمولاً حجره ای کوچک می داده اند که خود آپارتمان یک نفره کاملی بوده است .

داخل مدرسه حیاطی سر سبز با حجره ها و ایوان هایی در اطراف داشته است. جای سمینارها در ایوان های مدارس بوده و بحثهای دو نفری در پیشخان ها انجام  می شده ایوانچه های جلوی حجره ها نیز محل بحث بوده است . مباحثه های علمی ، گاهی به دعوا نیز می کشیده  که در پایان بعد از حلاجی مسأله ، دوباره با هم روابط دوستانه داشته اند .

قسمتی نیز برای درس خارج که سطح تحصیل آنها بالاتر از طلبه های معمولی بوده در نظر گرفته می شده است ( طبقه همکف برای طلبه ها و کارهای آنها و طبقه اول برای طلبه های سطح خارج ). بنابراین ترکیب فضای مدارس به این صورت بوده است : به طور کلی یک حیاط درونگرا برای اینکه تمرکز حواس داشته باشند که حجره ها و ایوانها درون آن قرار می گرفته  است. در ادامه به بررسی مختصر این عناصر می پردازیم :

حجره

حجره یا اتاق طلبه ها معمولاً دارای یک ایوانچه و یک پستو بوده که شکل های گوناگون داشته است . گاهی اوقات پستوها دو طبقه ( به اصطلاح کمرپوش ) بوده اند . قسمت پایین آن به صورت آشپزخانه و برای اثاثهای اضافی و طبقه بالای آن محل دنجی هم برای استراحت هم برای مطالعه و هم برای نور رفتن بوده است.

حجره ها معمولاً برای یک نفر وسه نفر بوده و هیچکدام از آنها رو به بیرون مدرسه ساخته نمی شده است . همانطور که گفته شد حجره های طبقه اول برای طلبه های درس خارج که ارتباط کمتری با طلبه های دیگر داشته اند بوده است . در بیشتر مدارس ایوانچه های جلوی حجره های طبقه اول به راهرو تبدیل شده در جلوی حجره ها راهرو و در پشت آنها نیز پستوها قرار گرفته اند .

در بیرون مدرسه فقط چند مغازه یا حجره جهت فروش کاغذ دوات ، صحافی و غیره بوده است و بقیه چیزها را از بازار تهیه می کردند.

تهیه غذا نیز معمولاً از بیرون و اجاقچه ای نیز در حجره داشته اند . در بیرون یا گوشه ای از مدرسه سرویس های بهداشتی مثل مستراح ، جوی آب و .... قرار داشته است لباسها را نیز در بیرون از مدرسه می شستند.

در مدارس خیلی خوب تاسیسات را بیرون می گذاشتند . مدرسه خان شش دستگاه سرویس داشته که در زیرزمینی در بیرون مدرسه قرار داشته است.

مدرس

فضای درس مدرسه است و در اغلب مدارس یکی می باشد . استاد در این محل درس می داده است . بعضی از مدارس مثل مدرسه خان ، پنج مدرسه داشته که یکی متعلق به ملاصدرا و چهار عدد دیگر برای دیگران بوده است . غیر از این ، هر مدرسه یک مسجد ، نمازخانه و یا کتابخانه ای داشته که در بعضی ها بجای کتابخانه ، در مدرس گنجه ای برای نگهداری کتاب در نظر گرفته می شده است .

قدیمی ترین مدرسه که تا بحال چند بار بازسازی شده است مدرسه فخریه سبزوار در شهر شیعه نشین سبزوار می باشد . اصل مدرسه از زمان فخر الدوله دیلمی است و با وجود اینکه بازسازی شده است ولی شکل کلی اولیه را دارد ، اتاقهای آن که در حال حاضر دراز هستند تناسب منطقی ندارند. ابعاد آن چیزی در حدود 1 متر در 5/2 متر است که نشان می دهد پستو یا ایوانچه یا هر دو را داشته است . در چهار گوشه آن ، مسجد ، مدرس ، کتابخانه و سرویس ها قرار گرفته اند . هشتی آن به دو راهرو را داشته که وارد محیط می شده است.

مدارس زیبای متعددی در ایران بجای مانده است . یکی از آنها ، مدرسه غیاثیه خر گرد است . زمان ساخت آن قبل از مدرسه خان بین سالهای 842 تا 847 هجری بوده است.

خرگرد بین خاف و جام است . این کار توسط قوام الدین شیرازی و بعد او پسرش غیاث الدین ساخته شده است . این مدرسه بنام غیاث الدین پیر احمدی خافی وزیر شاهرخ نامگذاری شده و در میان مدارس ایران در دقت و تنوع در کار و پلان  و نیز تنوع در آمود کاملترین نمونه است .

در پلان برجستگیها و تورفتگیهای زیبایی دارد . بیرون زدگی ها را از نهاز و تورفتگیها را نخیر می گویند . حجره های آن دو طبقه هستند .

از لحاظ نوع کادربندیها و مقرنس یک اثر فوق العاده است . مقرنسهای آن بعضی بصورت پتکانه و بعضی به صورت چفت آویز ( آویخته به سقف ) می باشد. این بنا در مجموع یک موزه هنری است .

یک دیگر از مدراس زیبا و کامل ، مدرسه خان شیراز است . این مدرسه را امامقلی خان پسر الله وردیخان حاکم شیراز برای ملاصدرا دانشمند بزرگ شیعه می سازد .

یک از ویژگیها این مدرسه به کارگیری اعداد مقدس در ساخت عناصر مختلف آن است. تعداد حجره های آن 92 عدد است که به حروف جمل ، اسم مبارک حضرت محمد (ص) است . پنج مدرس ، یک مسجد و دوازده راهرو داشته است ( راهرو جایی است که آدم را هدایت می کند ).

دو اتاق آن و اتاقهای درس خارج مجموعاً چهارده می شود با جمع کردن تعدادی از عناصر عدد 110 اسم حضرت امیر (ع) بدست می آید . به اضافه آن چهار اتاق شامل اتاق گاه شناسی اتاق خادم ، اتاق چراغ دار و اتاق موذن مجموعاً عدد 114 بدست می آید که برابر با تعداد سوره های قرآن است .

در اینجا میبینیم که چطور در حین اینکه کار را انجام می دادند اعتقاد خود را نیز بیان می کرده اند .

 معمار بنا استاد حسین شماع شیرازی است . حجره های مدرسه دارای یک ایوانچه و فضایی متناسب برای یک نفر همراه با یک پستو است که دارای انبار ، کتابخانه و کمرپوش یا نیم اشکوب نیز می باشد . اندازه حجره ها چیزی در حدود 62/3 × 30/3 بوده که به راحتی گرم می شده و تابستان هم بدلیل واقع شدن در وسط باغی بزرگ که الان از بین رفته خنک بوده است. این باغ پیرامون مدرسه بوده و کلاً جای دنجی برای مطالعه و استراحت بوده است . در طبقه بالا ، فضای باز پشت رواقها برای بحث افراد خارج بوده است . مدرس بزرگ ملاصدرا روی سر در مدرسه ساخته شده است.

تاسیسات مدرسه در خارج آن قرار داشتند( چهار عدد در جنوب و شمال و دو عدد در شرق آن در زیر زمین ).

پوشش طاقهای مدرسه نیز متنوع است . کاربندی کریاس آن از نوع اختری و خیلی خوابیده است . انواع کاربندیهای نیم کار و طاق کجاوه در پوششهای مختلف بخصوص در حجره ها مشاهده می شود . در این مدرسه در طول زمان دخل و تصرفاتی صورت گرفته است که امید است بتوان آن را بازنگاری نمود.

مدرسه چهار باغ اصفهان از دیگر مدارس بسیار زیبای ایران است .

در طول ضلع شمالی مدرسه چهار باغ کاروانسرای مادر شاه و بازارچه بلند در دو طبقه ساخته شده است . در وسط این بازار چهار سوقی با گنبدی بزرگ قرار دارد که بوسیله دری با مدرسه چهارباغ ارتباط پیدا می کند . در کنار این ورودی ردیفی از حجره ها قرار دارند که آخرین آن متعلق به شاه سلطان حسین بوده که با حجره های دیگر فرق زیادی ندارد . این مدرسه در دوره شاه سلطان حسین ساخته شده است .

سر درعقب نشسته و با شکوه ، پوشیده با کاشی معرق به خیابان چهار باغ راه دارد. جبهه های صحن مشتمل بر رواقهای دو طبقه باز و چهار ایوان است . مقصوره آن دارای گنبدی خوش ترکیب است که با نقوش اسلیمی در رنگهای مختلف مزین شده است.

پوشش گنبد آن از نوع گسسته نار است . منحنی خارجی با چغد شبدری تند ساخته شده و در داخل دو پوسته آن علاوه بر خشخاشی سیستمی از چوب به صورت پره دیده می شود.

مسجد و مدرسه سپهسالار تهران 

مدرسه ؛ بخش سوم از کتاب معماری اسلامی ایران - استاد محمد کریم پیرنیا