مهریز یکی از باغ شهرهای تاریخی استان یزد به شمار می رود. وجود آثار ارزشمند تاریخی در نقاط مختلف این شهر و همچنین کاوش های باستان شناسی اخیر در محوطه اشکانی روستای مَدوار (غربالبیز) و به دست آوردن اشیا بسیار قدیمی و گورستان متعلق به دوران پیش از اسلام، نشان از تمدنی کهن در این منطقه دارد. شهری که امروزه به نام مهریز مشهور است در روزگاران پیشین «مهرگرد» و سپس مهریجرد نامیده می شده و بنای آن را به مهرنگار دختر انوشیروان نسبت می دهند، در کتاب تاریخ جدید یزد درباره این شهر چنین گفته می شود: شاه قباد درگذشت و انوشیروان به پادشاهی نشست.او را از دخترخاقان ترک ? فرزند آمد یکی پسر و دیگری دختر. پسر را هرمز نام نهاد و دختر را مهرنگار و چون فرزندان او بزرگ شدند انوشیروان یزد را به مهرنگار بخشید و مهرنگار از مداین مقنیان را به یزد فرستاد و در یزد بسیار عمارت ساخت و در نزدیکی شهر به ? فرسنگی دهی معتبر ساخت و آن را مهرگرد نام کرد و اکنون آن قریه را مهریجرد می خوانند. مهرنگار در مهریجرد قناتی بنیان کرد و آنرا مهرپادین نام گذاشت و در آن محل، محله عالی ساخت به نام مهرآباد. واژه مهرپادین از ? کلمه مهر+ پاد تشکیل شده است که مهر همان خورشید است و پادین به روایتی یعنی سرزمین و در مجموع عبارت است از خاستگاه سرزمین خورشید. قدیمی ترین بخش بافت محله مهرپادین مربوط به قرن هشتم ه.ق می شود.
? عناصر معماری مجموعه مهرپادین
مجموعه ابنیه تاریخی مهرپادین شامل مسجد جامع (زمستانه و تابستانه)، قلعه، حمام، آب انبار، حسینیه، بازارچه و تعداد زیادی خانه های قدیمی خشتی با نورگیر و بادگیرهای زیباست. افزایش تعداد ساکنان، تحولات اجتماعی، فرهنگی و نیازهای زندگی در دوران معاصر موجب از بین رفتن بخش عظیمی از بافت با ارزش کوچه باغی در مهرپادین شده است.
? مسجد جامع مهرپادین
پایه و اساس مسجد جامع مهرپادین ظاهراً مربوط به قرن هشتم ه.ق و دوران آل مظفر است. این مسجد بنایی تک مناره با ? بخش تابستانه و زمستانه (گرمخانه یا شبستان) است که بخش زمستانه در ضلع شمال شرقی ایوان قرار دارد. شبستان، ایوان و قسمت های دیگر به طور کامل مرمت و بازسازی شده است و دیگر نشانی از آثار قدیم آن اکنون به جای نیست. سردر ورودی مسجد آجرکاری است و آرایه خاصی بر روی آن دیده نمی شود. مناره مسجد در سمت چپ ورودی قرار دارد و بلندای وضع موجود آن حدود ??متر و قطر آن حدود ?‎/?? متر است، البته طبق روایات اهالی محله، ارتفاع مناره تقریباً دو برابر وضع موجود آن بوده است. ساختار بدنه آن از خشت ساخته شده و سطح بیرونی با ملات کاهگل و آهک اندود شده است. در کمر مناره کتیبه بندواره ای از کاشی معرق به خط نسخ به فاصله ? متر از زمین نصب شده است که متأسفانه قسمتی از آن ریخته و آنچه از کتیبه تاریخی آن باقی مانده بدین عبارت است: «تَقَرب اِلی الله تعالی… الی حاج محمد بن…. عمل المحفوظ فی رجـ…». ظاهراً بانی منار و احتمالاً مسجد، و یا قسمتی از آن، محفوظ بن محمد بن الحاج الدین علی است که قبر پسرش علی بن محفوظ بن محمد در مقبره شیخ محمد در خانقاه میبد دیده شد و سنگ قبرش آنجا قرار دارد. به گفته اهالی در قسمت بالای کاشیکاری کتیبه ای وجود داشته که بر روی آن عبارت: عمل استاد محمد شجاع بنا نوشته شده که در حین مداخلات بازسازی و مرمت از بین رفته است. پایه مناره به ارتفاع حدوداً ?‎/?? متر دارای آجر چینی مدور است. در بدنه مناره منافذی برای تأمین روشنایی و تهویه هوا وجود دارد. ساختمان مسجد به شیوه تک ایوانی بنا شده و گنبدخانه، ایوان، شبستان، میانسرا و دالان ها از اصلی ترین فضاهای آن به شمار می روند که ایوان و گنبدخانه در ضلع جنوبی قرار دارد. در فاصله بین ایوان و شبستان، میانسرای ? گوشه نا مساوی با ابعاد ??‎/?? در ??‎/? متر قرار گرفته است. پهنای جلوخان ایوان حدود ? متر و کاملاً ساده است. در اطراف صحن نورگیرهایی مشبک با استفاده از خشت ساخته شده و فضاهای دالان شرقی و غربی ? اشکوبه است که فضای اشکوب بالایی به خانم ها اختصاص داشته است. محراب مسجد بسیار ساده است و به طور کامل بازسازی شده و در دوطرف آن ? فضای کوچک وجود دارد که احتمالاً محل اعتکاف بوده است. گنبد مسجد به صورت گردچین و آجری است و قطر آن ??‎/? متر و بلندای آن حدود ? متر است. مسجد زمستانه یا گرمخانه با همان پلان و فرم اصیل شبستانی موجود است ولی در ظاهر کامل بازسازی شده است. زیلوهای نفیس و زیبایی وقف این مسجد شده است.
? کشته خانه و بقعه امامزاده
جنب مسجد جامع و در جانب شرقی میانسرا، بقعه ای با گنبدی رفیع قرار دارد که مردم در قدیم به آن «کُشته خانه» می گفتند و امروزه آن را «امامزاده سید غیاث الدین» از فرزندان امام موسی بن جعفر می شمارند. به گفته اهالی در زمان حمله مغولان مردم در این مکان مقدس پناهنده شده اند. سربازان مغول خشتی را لای پارچه پیچیده و به عنوان این که قرآن است قسم می خورند که اگر در را بگشایند به آنها کاری نخواهند داشت. آنها هم فریب خورده در را به روی مغولان می گشایند. مغولان همه آنها را کشته و با لباس و اسبابشان در همان جا دفن می کنند، از آن پس به این مکان کشته خانه هم می گویند. همچنین روایت دیگری است که در همین زمان (حمله مغولان)، چهل دختر به این مکان فرار کرده و از خداوند می خواهند که زمین دهان باز کند و آنجا فرو روند. این گونه می شود و چهل دختر در آنجا ناپدید می شوند و این بخش از مجموعه به چهل دختران معروف است. این بنای معظم ایام زیادی به صورت خرابه ای برجا بود تا این که مردم در سال ???? شمسی به مرمت و بازپیرایی آن همت گماشتند. در سال های اخیر مجدداً اقداماتی بر روی بنای امامزاده صورت گرفته که خطوط و نقوش قدیمی را به طور کل پنهان کرده است. در میان این بقعه صورت قبری به بلندی ?‎/?? و عرض ?‎/?? و طول ?‎/?? متر قرار دارد و اطرافش کاشیکاری شده و قبل از مرمت های اخیر بیش از یک متر از آن زیر خاک بوده است. از حیث ویژگی های معماری ساختمان امامزاده سید غیاث الدین بسیار ساده و بی پیرایه و شامل یک اتاق ? گوشه منتظم بزرگ است و دارای مقرنس های گچ اندود است. سطح گنبد با آجرهای مربع شکل پوشیده شده و حدود ? متر از ارتفاع و ساقه گنبد گچ اندود شده است.
? حمام مهرپادین
در فاصله اندکی از ورودی مسجد جامع و امامزاده، حمام تاریخی مهرپادین قرار دارد که از لحاظ ساماندهی عناصر و فضاهای حمام ایرانی در نوع خود قابل توجه است. ساختمان وضع موجود حمام مربوط به دوران قاجاری است ولی با کمی دقت و مطالعه بیشتر می توان حدس زد که بنای اولیه آن به زمان پیش از قاجاریه باز می گردد. معمولاً حمام هایی که دارای یک مجموعه فضایی هستند به طور ساعتی برای زنان و مردان مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین حمام های موجود در بازارها اغلب فقط مردانه بوده است ولی حمام تاریخی مجموعه مهرپادین دارای ? بخش مجزا برای استفاده خانم ها و آقایان در طول روز بوده است. حمام کوچک تر به آقایان اختصاص داشته و حمام بزرگتر مختص خانم ها بوده است. حمام کوچک تر (مردانه) دارای یک در چوبی است و یک راه پله نیم مدور امکان دسترسی به سربینه یا همان رختکن را فراهم ساخته است. فضای سربینه (رختکن) دارای طاقچه های متعددی است و در وسط آن یک حوض آجری ? ضلعی با اندود سیمان به عمق حدود ? متر و پا شویه قرار دارد و از روزن پوشش گنبدی خود نور می گیرد. دورتادور سربینه سکوهایی برای پهن کردن اسباب و رخت مشتریان تعبیه شده و در زیر سکوها فضاهای کوچک کنگره ای به منظور قرار دادن کفش استحمام کنندگان ساخته شده است. با یک اختلاف سطح جزیی و از طریق میاندر می توان به گرمخانه یا محل شست وشو رسید. فضای میاندر معمولاً راهرویی با پیچ و خم است که سربینه را به گرمخانه متصل می کند و دمای بدن را متعادل می کندگرمخانه حمام مردانه فضایی به ابعاد ?‎/??در?‎/? متر با سقف کوتاه گنبدی به ارتفاع حدود ?‎/?? متر و ? نور گیر است که هر نور گیر متشکل از دهانه ? کوزه سفالی است. در دورتادور این بخش به تناوب یک طاقچه بلند و یک طاقچه کوتاه تعبیه شده و در کنارآن حوض کوچکی به عرض حدود یک متر وجود دارد. خزینه امروزه جای خود را به دوش ها در قسمتی پایین تر از سطح گرمخانه داده، به طوری که پوشش آن هم سطح کف فعلی کوچه مجاور آن است. ابعاد آجرهای به کار رفته در ساخت این حمام بسیار متنوع است که نشان دهنده مرمت بنا در دوره های مختلف است. حمام بزرگتر که جهت استفاده خانم ها بوده تا چندی پیش فعال بوده و از نظر فضایی تفاوت عمده ای با حمام کوچک تر ندارد. پس از درب ورودی و هشتی، سربینه این حمام دارای پلان هشت ضلعی است و مانند حمام کوچک تر در وسط آن یک حوض هشت ضلعی به عمق حدود ?? سانتیمتر با اندود گل و آهک ساخته شده است. پیرامون این حوض پاشویه ای به عرض ?? سانتیمتر تعبیه شده است. کف گرمخانه ? پله پایین تر از سربینه است و بوسیله یک دالان باریک (میاندر) به این فضا وصل شده است. در جانب شرقی آن یک خزینه و در دیواره جنوبی آن فضایی دیده می شودکه مجرای عبور و کنترل آب خزینه بوده است. آب مورد نیاز این حمام از قناتی موسوم به مهرپادین تأمین می شده است. این حمام دارای یک کتیبه از سنگ مرمر به شرح زیر است: کلیات عمرانی اردوی شماره ? مهریز تابستان ???? که منظور از اردو، گروه های مرمت دانشجویی است.
? آب انبار مهرپادین
ساختمان آب انبار مهرپادین در جانب شمالی شبستان مسجد جامع قرار گرفته است. این بنا تنها آب انبار موجود در محله مهرپادین است و تمامی ساکنان محلات کوچک تر هم از این آب انبار استفاده می کردند. البته پایاب یا پاکنه هایی در برخی از گذرهای محلات مهرپادین برای تأمین آب مورد نیاز ساکنان تعبیه شده است. سردر ورودی آب انبار آجری است و دهانه بزرگ ورودی آن ?‎/?? متر، پهنای دهانه راه پلکانی آن ?‎/?? متر و بلندای ورودی آن ?‎/?? متر است. از طریق ?? پله که دوتای آن عریض تر است و احتمالاً به منظور یک توقف و مکث کوتاه بوده، می توان به مخزن آب یا پا شیر دسترسی یافت. جرز یک دیوار خشتی و تخریب شده در ارتفاع حدود ? متری ورودی آب انبار نشان می دهد که کوچه مقابل ساختمان در گذشته به صورت ساباط (پوشیده با طاق) بوده است. خشت های قدیمی آن به ابعاد ?*?? *?? سانتیمتر و آجرهای به کار رفته در بنا ?*??*?? سانتیمتر و اندود آن از گچ و خاک و ملات بین آجرها گل آهک است. در دوطرف ورودی سکوهایی به منظور استراحت موقت اهالی ساخته شده است که به آن تقا یا پیرنشین می گویند. عمق آب انبار از نخستین پله ورودی تا پا شیر حدود ?? متر است و ? بادگیر با اندود کاهگل دارد. گنبد و بادگیرها روی سکوی مدور آجری ساخته شده اند و قطر پوشش گنبدی حدود ?? متر است.
? حسینیه مهرپادین
در جانب غربی مسجد جامع کوچه ای سنگ فرش است که بخش عمده آن تخریب شده و از میان این گذر جوی باریکی می گذرد که در اطراف آن چند درخت توت و چنار قدیمی قرار دارد. این جوی مسیر قنات مهرپادین است که روگذر می شده و از جلو ورودی مسجد به سوی آب انبار و آسیاب می رفته است. در حال حاضر در این مسیر آب چاه جاری می شود. بنای حسینیه که نام کنونی آن حسینیه ارشاد است در ضلع غربی مسجد و جوی آب قرار دارد. طبق نظر کارشناسان قدمت اولیه این ساختمان به همان دوران آل مظفر و همزمان با ساخت مسجد باز می گردد، ولی با مطالعه بیشتر در شالوده ساختمان و نقش های موجود در دیواره های خارجی بنا می توان حدس زد پیشینه این ساختمان کهن تر است. شکل پلان حسینیه فعلی ? ایوانی با میانسرای مرکزی است ولی در گذشته این بنا یک ساختمان تدافعی بوده است. پیش از ساخته شدن قلعه مهرپادین در کشتخوان های دشت توده، این بنا قلعه دفاعی محله مهرپادین بوده است.ساختار فضایی قلعه پس از ساخت حسینیه به طور کلی از بین رفته و اکنون بنایی عظیم با ? ایوان، ? ورودی و حجره هایی در ? اشکوب در ایام محرم پذیرای عزادارن حسینی است. ارتفاع باقیمانده دیوار بیرونی خشتی آن حدود ?? متر است و نقوش و تیرکش هایی در قسمت بالای آن دیده می شود. ابعاد خشت های به کار رفته در ساخت آن حدود ??*??*?? سانتیمتر است.
? بازارچه و آسیاب
در پیرامون ابنیه ذکر شده بناهای دیگری چون آسیاب و بازارچه وجود داشته که به دلیل تعریض خیابان های مجاور از بین رفته اند. آسیاب بزرگ مجموعه مهرپادین به طور کلی در زیر خیابان مدفون شده و تنها یادی از بزرگی و عظمت آن در خاطرات ساکنان کهنسال محله باقی مانده است، ولی از بازارچه روبه روی مسجد جامع تعداد کمی حجره باقی است که بدون عملکرد تنها یادی از بازارچه کهن و داد و ستد را تداعی می کند. وقتی از آسمانه و گنبد مسجد جامع به بازارچه و پوشش ساختمان های مخروبه سمت دیگر خیابان جدیدالاحداث نگاه می کنیم کاملاً توالی سقف های گنبدی در پی یکدیگر قابل مشاهده است